Średniowiecze – wybrane zagadnienia polityczne.
I. CESARSTWO RZYMSKIE NA WSCHODZIE
Podczas gdy na Zachodzie Cesarstwo ulegało gwałtownemu rozkładowi, który doprowadził do powstania na jego gruzach wielu barbarzyńskich półpaństw, inny był przebieg wypadków na Wschodzie. Do 450 r Cesarstwo na Wschodzie pozostawało pod rządami dynastii teodozjańskiej. W rzeczywistości władali nimi w tym czasie faworyci i kobiety. Wygaśniecie tejże dynastii spowodowało, że przez następnych 60 lat o dojściu do władzy decydowały intrygi lub zwykły przypadek. Państwo nadal było rządzone zgodnie z przepisami prawa rzymskiego, ale stały kontakt ze wschodem irańskim nie pozostał bez śladu. Stosunki uległy orientalizacji. Począł obowiązywać wschodni ceremoniał dworski, wprowadzono nie znany dotąd zwyczaj koronacji i sakry cesarskiej. Orientalizowała się również i sama władza, która nabrała cech nie znanego Rzymowi biurokratyzmu. W tych warunkach cesarz stał się autokratą, nie tylko w sprawach świeckich, ale również i religijnych.
Największy rozkwit Bizancjum jako wielkiego ośrodka państwowego został zapoczątkowany przez Cesarza Justyniana Wielkiego (527-565). Marzył on o odbudowie silnego mocarstwowego Imperium Romanum (Cesarze na Wschodzie nie przestali uważać się za cesarzy całego Imperium i zwierzchników królów germańskich na Zachodzie).
Najważniejsze dokonania Justyniana.
- Kodyfikacja obowiązującego prawa – ze względu na dążenie do przywrócenia państwu mocarstwowości, należało niezwłocznie uporządkować stosunki wewnętrzne, a dokonać tego można było tylko poprzez ujednolicenie obowiązującego prawa. Zajął się tym na polecenie Justyniana Trybonian. Opracowany przez niego kodeks wszedł w życie jako tzw. Kodeks Justyniana (Codex Iustinianius) w 529 roku. W 533 roku ogłoszono tzw. Digesta – zawierające zestawienia często sprzecznych ze sobą opinii prawników na określony temat.
- Reforma studiów prawniczych – droga do pozyskania wykwalifikowanych urzędników
- Kampanie wojenne (prowadzone przez słynnego wodza Belizariusza): pokonanie w Afryce w 533 r Wandalów, a w 535 roku wkroczył do Italii, gdzie zaatakował państwo Ostrogotów, Przez Dalmację i Sycylię wkroczył do południowej Italii, zajął Neapol i Rzym. W 556 roku wojska cesarskie opanowały ostatecznie południową Hiszpanię, a w 560 roku spacyfikowały ostatecznie Afrykę (klęska kiedy w 540 roku Persowie zburzyli Antiochę). Wydawało się, że odbudowano znaczną część Imperium Romanum, którego granic broniły twierdze bizantyńskie. Morze Śródziemne stało się znów wewnętrznym morzem cesarstwa.
- W 532 roku doszło do buntów mieszkańców Konstantynopola (tzw. powstanie Nika – zwyciężaj) – tron cesarski ocalił wódz Belizariusz. Autokratyczne rządy podkopały cesarską biurokrację. Rekrutowała się ona tylko spośród cesarskich faworytów, nie zaś z uzdolnionych ludzi z wyższych warstw, nasiliły się walki pomiędzy różnymi frakcjami – klubami sportowymi.
- Z władzą Justyniana wiązał się tzw. cezaropapizm (cesarz sprawował władzę świecką i kościelną)
- Wydanie szeregu dekretów przeciwko poganom i wszystkim tym, których poglądy uznano za herezję.
- Ufundował szereg budowli sakralnych w tym świątynię Mądrości Bożej (Hagia Sophia) w Konstantynopolu, obfitującej w orientalne wzory. Jej budowniczy to Grecy: Anteniusz z Tralles i Izydor z Miletu. Gmach został wzniesiony na rzucie krzyża greckiego (równoramiennego), uwieńczony kopułą. W Rawennie powstał słynny kościół San Vitale.
- Justynian był wielkim mecenasem kultury i sztuki. Jednocześnie wzrost centralizmu państwowego pozostawił trwałe ślady w kulturze. Dawne jej ośrodki w Antiochii i Aleksandrii straciły w tym czasie swoje znaczenie, ustępując miejsca Konstantynopolowi. Ośrodek ten pozbawiony tradycji, rozwijał się pod wpływem życia dworskiego, ulegając jak ono tradycjom Wschodu. Językiem, którym się posługiwano była greka.
Sytuacja po śmierci Justyniana (zm. 565).
- Tereny państwa był najeżdżane przez Awarów, Longobardów, Bułgarów i Persów.
- Na przełomie VI/VII w doszło do upadku autorytetu państwa na arenie międzynarodowej. (przeszło ćwierć wieku trwająca wojna z Persami osłabiła definitywnie Cesarstwo – (Cesarz Herakliusz od momentu wyboru w 610 roku na cesarza do 629 roku prowadził regularne wojny z Persją oraz utracił na rzecz Arabów Syrię, Egipt, Cyrenajkę). Ten przełom wieków słusznie więc uważa się za definitywny koniec antycznego Cesarstwa Rzymskiego i początek jego średniowiecznej kontynuacji jaką było Bizancjum.
Dlaczego wschodnie cesarstwo nie podzieliło losów zachodniego.
- Wschodnie tereny Imperium Romanum przewyższały pod względem ekonomicznym zachodnie (większy zasięg gospodarki towarowej) i posiadały zdrowszą strukturę społeczną.
- Najazdy barbarzyńców, mimo iż wzięły swój początek na wschodzie mniej dotknęły ta część, oszczędzając min. Konstantynopol.
- W V wieku cesarze wschodni przeprowadzili szereg reform, których nie było na zachodzie.
II. ARABOWIE I ISLAM
Islam – pojawił się w VII n.e. na Płw. Arabskim, który zamieszkiwały koczownicze plemiona arabskie, które do tego czasu wyznawały politeizm.
Geograficzne położenie Arabii sprawiło, że kraj ten stał się pomostem łączącym południe (Etiopa) z północną (Cesarstwo rzymskie) oraz zachód (Egipt) ze wschodem (Indie przez Persję). Przechodziły tędy międzynarodowe szlaki handlowe. W punktach krzyżowania się dróg lub też wokół miejsc zaopatrujących karawany w wodę wyrastały targowiska lokalne i osiedla handlowe. Jednym z osiedli tego typu była Mekka położona w Hidżazie. Jej rolę powiększyło jeszcze to, że przetrzymywano tam świętość ogólnoarabską, a mianowicie „czarny kamień”, które wedle legendy miał otrzymać od anioła Gabriela prorok biblijny Abraham, uważany za praojca plemion arabskich. Kamień ten wmurowany w ścianę świątyni zw. Kaabą, był (i jest) celem pielgrzymek wszystkich Arabów.
Mahomet
Urodzony w Mekce u schyłku VI wieku, sierota, ożenił się z bogatą wdową, co zapewniło mu niezależność materialną i pozwoliło poświęcić się w całości rozważaniom religijnym. Doprowadziły one do powstania nowej monoteistycznej koncepcji religijnej. Jej fundamentem stała się wiara w jednego boga – Allaha, którego wola przesądza z góry o losach każdego człowieka. Przeznaczenia tego nie można zmienić. Obowiązkiem człowieka jest zupełne poddanie się woli bożej (islam). Dlatego też wierni nazywali siebie muslimin, tzn. ulegli (stąd nasza nazwa muzułmanie). Oprócz boga, dopuszczał Mahomet istnienie aniołów i proroków, przy tym uważał siebie samego za największego i ostatniego z grona tych drugich. Głoszona przez niego nauka spotkała się jednak ze sceptycznym przyjęciem ze strony bogatych kupców Mekki, którzy obawiali się utraty swoich praw (głoszony monoteizm uderzał w strukturę klanową). W tych warunkach Mahomet w obawie o własne bezpieczeństwo porzucił w 622 roku rodzinną Mekkę i udał się do pobliskiego Jatribu. Ta ucieczka – po arabsku Hidżra- została z czasem uznana przez mahometan (tak zaczęto nazywać jego zwolenników) za początek nowej ery. W Jatribie zamieszkałym gł. przez ludność rolniczą Mahomet pozyska wielu zwolenników. Jatrib uzyskał nazwę miasta proroka, czyli Medyny. Jego zwolennicy odznaczali się fanatyzmem. Temu należy przypisywać to, że udało się mu pozyskać ogromne wpływy poza murem Medyny. Doszło do walki z Mekką, która skapitulowała w 630 roku. Ten nowy triumf oraz zręczne wykorzystanie świętości ogólnoarabskiej, jaką był ów czarny kamień zapewniły Mahometowi zdecydowaną przewagę wśród plemion beduińskich. Toteż w chwili jego śmierci w 632 roku. wszystkie plemiona arabskie zamieszkujące Półwysep tej nazwy wchodziły w skład utworzonego przezeń państwa teokratycznego. Ale państwo to zaczęło się rychło rozkładać po jego śmierci. Szefem państw i przywódcą religijnym został jego dawny towarzysz Abu-Bakr, który nosił tytuł kalif (kalifat), kalifat to inaczej następca proroka. Za jego kadencji rozpoczęły się walki z Persją i Cesarstwem (państwa pozostające we wzajemnym konflikcie militarnym). Przyczyny ekspansji należy upatrywać w ogromnym: przeludnieniu państwa. Następcą Abu-Bakra w 634 roku został Omar, któremu nie do końca słusznie przypisuje się przeprowadzenie reform wewnętrznych.
Organizacja państwa arabskiego
- Arabowie utrzymywali w zajętych przez siebie krajach dawną administrację perską lub cesarską. Pobierali wysokie podatki, a z czasem pojawiły się nowe daniny. Opierając się na kształtującej się koncepcji prawno-religijnej (patrz państwo teokratyczne), że ziemia należy do Boga, a jej użytkowanie – do wyznawców islamu, innowiercy, w zamian za możność korzystania z tej ziemi, musieli opłacać specjalny podatek gruntowny (charadż).
- W okresie wojny łupy stanowiły podstawę utrzymania armii arabskiej, złożonej ze wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni. Z chwilą zaprzestania wojny wojownikom groziła nędza. Aby do niej nie dopuścić i lepiej związać armię z osoba kalifa, Omar wprowadził żołd. Wojsko było osadzone w specjalnie zbudowanych obozach
- Wyznawcy islamu bez wywierania nacisku propagowali naukę Mahometa wśród ludności pochodzenia niearabskiego. Obcoplemienni prozelici korzystali jednak z tych samych praw co Arabowie.
Po śmierci Omara nastąpił kryzys wewnętrzny – następca Otmar. W tych warunkach stało się koniecznością ustalenie obowiązującej wersji nauki proroka. Trudność polegała na tym, że Mahomet głosił ją tylko ustnie. Powstało zatem wiele wersji jego nauki. Na rozkaz Otmara wybrano jedną z istniejących wersji, pozostałe zaś zniszczono. W ten sposób powstała (ostateczna redakcja w 650 roku) święta księga islamu tzw. Koran (zbiór tekstów wygłaszanych przez Mahometa – -dogmaty, przykazania moralne, przepisy prawne). Oprócz niego, jako wytwór ustnej tradycji pojawiły się relacje o życiu i nauce proroka, czyli tzw. Sunna (obrzędy, pewne zwyczaje). Podstawowe obowiązki wiernych noszą nazwę 5 filarów wiary: modlitwa 5 razy dziennie z twarzą zwróconą w stronę Mekki; jałmużna; post; obowiązek odbycia przynajmniej raz w roku pielgrzymki do Mekky; wiara, że nie ma boga prócz Allaha; później dodano dżihad- święta wojna).
W wyborach po śmierci Otmara zwyciężył Ali –(mąż córki Mahometa – Fatimy). Został zamordowany w 660 roku, a władza przeszła w ręce rodu Omajadów (661-750), którzy przenieśli swą siedzibę do Damaszku. Te przeobrażenia spowodowały niezadowolenie wśród wyznawców islamu. Dzielili się oni na dwa obozy. Jeden stanowili szyici, tj. dawni stronnicy Alego, którzy po jego śmierci uznali go za męczennika. Nie uznawali Omajadów i Abbasydów, kalifat powinien przejść w ręce potomków Alego, uznają jedynie Koran, odrzucają Sunnę. Drudzy to przeciwnicy Alego – zw. Charidżyci (sunnici) uznawali prawa Omajadów i Abbasydów oraz Sunnę (dziś sunnici – około 61% przeważają w Iraku, a szyici w Iranie).
Podboje terytorialne Arabów
- Koniec VII wieku opanowali całą bizantyńską północną Afrykę
- Palestyna, Azja Mniejsza
- W 711 roku wzięli udział w walkach dynastycznych hiszpańskich Wizygotów, rozpoczynając tym samym podbój ich kraju. W ciągu zaledwie paru lat opanowali cały Półwysep Iberyjski, dzięki czemu w 719 roku mogli przeprawić się przez Pireneje i przystąpić do okupowania wizygockich posiadłości w Galii. Karol Młot pokonał Arabów w bitwie pod Poitiers; dalej przeciwstawiało się rycerstwo hiszpańskie, papież Aleksander II w 1063 roku wezwał do reconquisty, w 1212 roku Arabowie ponieśli klęskę pod Las Navas de Tollosa, co ograniczyło ich panowanie w Hiszpanii praktycznie do emiratu Grenady. W 1492 roku nastąpił upadek Grenady – ostatniego bastionu na Płw. Pirenejski. Po tek klęsce Arabowie wycofali się z Europy.
- Ekspansja na wschodzie- zajęli Afganistan, część Indii, w pocz. VIII wieku dotarli do chińskiego Turkiestanu.
Tak więc rozległe państwo kalifów objęło olbrzymie obszary od Turkiestanu na wschodzie po Ocean Atlantycki na zachodzie, jego zaś posiadłości znajdowały się zarówno w Azji, jak i Afryce i Europie.
Wkład Arabów w postęp cywilizacji
Terytorialny rozrost kalifatu sprawił, że w obrębie państwa stworzonego przez Arabów znalazły się kraje o bardzo rozwiniętej kulturze i wielkich tradycjach cywilizacyjnych. Arabowie stojąc niżej pod względem kulturalnym od ludów przez siebie podbitych, nie tylko nie zahamowali postępu cywilizacji, ale potrafili ją przejąć i stać się jej gorliwym propagatorem. Dotyczyło to kultury materialnej, nauki i sztuki.
1. Z kultury rolnej Mezopotamii i Egiptu poznawszy metody melioracji przyczynili się do ich rozpowszechnienia na terenie całego państwa. Spopularyzowali uprawę wielu roślin, na przykład ryż, trzcinę cukrową, indygo, szafran, palmę daktylową, dzięki ich staraniom zwiększyła się znacznie uprawa bawełny, lnu i konopi. Spowodowali szersze zainteresowanie się produkcją ziół leczniczych, ożywieniem przemysłu jedwabniczego oraz dekoracja roślinną.
2. rozwinęli i upowszechnili tkactwo , rzemiosło skórzane i metalurgiczne, rozbudowali przemysł szklany i ceramiczny oraz produkcję pachnideł, maści i leków
- Arabowie byli znakomitymi kupcami, pośredniczyli w wymianie towarowej między bogatymi krajami wschodu i południa, a zacofanymi zachodu i północy. Do Europy dostarczali artykułów zbytku, których tamtejsze rzemiosło nie było w stanie wyprodukować
- W literaturze epokę przed wystąpieniem Mahometa nazwali Arabowie „wiekiem ciemnoty”. Rozpoczynając zwycięskie podboje nie mieli oni własnej nauki i sztuki. W krótkim czasie język proroka, tj. arabski przyjął się nie tylko w życiu państwowym i religijnym, ale też przeniknął do sztuki i nauki, stanowiąc potężny czynnik unifikacyjny w rozległym i zróżnicowanym państwie. Studia nad Koranem dały początek językoznawstwu i nauce prawa. Rozwinęła się też poezja.
- W filozofii zaczęto przekładać na język arabski liczne dzieła myślicieli greckich (głównie Arystotelesa) – swoista kodyfikacja filozofii greckiej. Ich niewątpliwą zasługą było stworzenie pomostu między dawną filozofia grecką a mająca się z czasem rozwinąć w Europie scholastyką
- W naukach ścisłych zawdzięcza się im rozwój medycyny; dzięki przybyłym z Indii astronomom rozwinęła się wśród Arabów matematyka (b. potrzebna w kupiectwie). Śladem ich wpływu w tej dziedzinie jest chociażby nazwa algebry z języka arabskiego – al.-gabr. Powołany w IX wieku Dom Mądrości zajmował się min. organizacją przekładów najbardziej wartościowych dzieł.
- Sztuki plastyczne – zgodnie z duchem islamu sztuka miała polegać na architekturze i abstrakcyjnej ornamentyce. Ograniczona zatem w swym działaniu rozkwitła dopiero po przeniesieniu ośrodka życia politycznego do Syrii, gdy Arabowie weszli w bliski kontakt ze starą kultura hellenistyczną. Na usługi Damaszku tworzyli najwybitniejsi artyści z Syrii i Bizancjum, którzy wnosili min. meczety.
W 750 roku bitwa w okolicy Mosulu zdecydowała o klęsce Omajadów, władza przeszła w ręce dynastii Abbasydów (750-1258) – stolica Bagdad. Były to b. doniosłe zmiany. Do nich zaliczamy: zrównanie w prawach wszystkich wyznawców islamu, a co za tym idzie pozbawienie Arabów ich uprzywilejowanego stanowiska w państwie muzułmańskim.
Stolice państwa arabskiego
Medyna – stolica do 661 roku; Damaszek – od 661 do 750 roku; Al. Kufa do 762 roku, od 762 roku Bagdad.
Ustrój i administracja kalifatu Abbasydów
- Na dworze wprowadzono orientalny ceremoniał.
- Do wielkiego znaczenia doszedł urząd wezyra – dostojnik ten stał się wyrazicielem woli kalifa, wyręczał go w trudach rządzenia, z czasem stał się najważniejszą osobą w państwie.
- Bardzo dobrze rozwinięty system poczty i urzędników – kontrolerów i przedstawicieli wywiadu, ich biura zw. dywanami.
- Rozwinęła się kancelaria państwa, przez która przechodziły wszystkie dekrety i postanowienia kalifa, kancelarią zarządzał wezyr.; biura skarbu państwa – to władze centralne.
- Na czele władz lokalnych stał w każdej prowincji emir, mianowany i odwoływany przez kalifa. Łączył on w swoich rękach, podobnie jak kalif, władzę świecką i duchowną.
- Główna troska państwa to regularne pobieranie podatków, które były dwojakiego rodzaju: pobierane od wyznawców islamu, bądź też od niewiernych. Do pierwszych zalicza się cakat – traktowany jako obowiązkowa jałmużna, do drugiego min. charadż.
- Największe wydatki pochłaniało wojsko, przeważała w nim jazda, choć istniały też oddziały piesze, równocześnie organizowano flotę.
Początki rozkładu państwa arabskiego
Słabe rządy miernych kalifów sprzyjały krystalizowaniu się sił opozycji. Pojawiły się też ruchy odśrodkowe: pierwsza zerwała swój związek z Bagdadem Hiszpania, za nią Maghreb, tzn. ziemie północnoafrykańskie położone między zatoką Syrty i Oceanem Atlantyckim. Powstałe w północnej Afryce niezależne państwa muzułmańskie zostały w ciągu X wieku połączone w rękach dynastii Fatymidów (potomkowie Fatymy i Alego), ze stolicą w Kairze. Udało się im zająć Syrię i stworzyć w ten sposób potężne państwo przewyższające swą potęgą kalifat bagdadzki. Tak oto olbrzymie imperium muzułmańskie rozpadło się w ciągu X wieku na kilka zwalczających się państw.
III. PAŃSTWO FRANKÓW
Charakterystyka Franków
Frankowie tym różnili się od innych plemion germańskich, które wtargnęły tak licznie na przełomie IV i V wieku w granice Cesarstwa Rzymskiego, że : 1. osiedlili się już w Galii w 355 roku; 2. zachowali nadal ścisły związek ze swymi współplemieńcami na prawym brzegu Renu, 3. byli wciąż poganami. W omawianym okresie rozróżniano dwie grupy plemion frankijskich, a mianowicie Franków Salickich zamieszkałych w pobliżu Morza Północnego oraz Franków Rypuarskich, których główne siedziby mieściły się na prawym brzegu środkowego Renu.
Rozdrobnieniu Franków położył kres Chlodwig, młody władca plemiona skupionego wokół Tournai, wywodzący się od legendarnego Meroweusza (stąd nazwa dynastii Merowingowie, która rządziła państwem Franków aż do połowy VIII wieku. Jednak ich faktyczna władza słabła już od II połowie VI wieku. Jedną przyczyn było zwyczajowe dzielenie państwa między spadkobierców władcy. Prowadziło to do krwawych walk między nimi i utrwalania się odrębności i niezależności królestw dzielnicowych). W 496 roku Chlodwig wraz ze swoimi wojownikami przyjął chrzest, co dało mu do ręki silne atuty. Zyskiwał w ten sposób przewagę nad innymi plemionami germańskimi, które ze względu na swój arianizm (uważany za herezję i potępiony w IV wieku.) nie mogły liczyć na poparcie miejscowej ludności katolickiej. Katolicyzm stwarzał poza tym platformę porozumienia między królem Franków a cesarzem urzędującym w Konstantynopolu. Ciche poparcie z ich strony ośmieliło go do zaatakowania i zmuszenia do uległości Burgundów. Parę lat później w bitwie stoczonej pod Poitiers w 507 roku rozgromił Wizygotów. Zwycięstwo to oddało w jego ręce całą Galię poza wybrzeżem Morza Śródziemnego. Ono też umożliwiło podporządkowanie sobie niezależnych dotąd innych plemion frankijskich.
Ustrój społeczny Franków
Prawo salickie to skodyfikowane na przełomie V i VI wieku prawo zwyczajowe Franków Salickich. Charakteryzowało się silnymi więzami wspólnoty rodowej. Stworzone przez Chlodwiga państwo wyrosło na gruncie istniejącej wśród Franków demokracji wojennej. Tak więc decydujący wpływ posiadał nadal wiec, w którym brali udział wszyscy współplemieńcy zdolni do noszenia broni. Wiec miał również charakter przeglądu wojskowego i odbywał się regularnie w marcu każdego roku. Stąd jego nazwa pola marcowego (campus martius). Wojownicy decydowali o wojnie i pokoju, o wyborze wodza i króla. Elekcji dokonywano przez podniesienie kandydata na tarczy. Wczesnofeudalna monarchia Chlodwiga odbiegała znacznie od wzorów antycznych. Była typowym państwem patrymonialnym – tzn. jej władca tytułował się królem Franków, a ziemie swego królestwa traktował jako osobistą własność (patrymonium). Dzielił je według własnego uznania między synów lub obdarowywał ją swoich wybrańców. Jego dwór składał się z dostojników świeckich i duchownych, powoływanych do obsługiwania monarchy. Na ich czele stał intendent dworski – tytuł majordoma (majordomus). Ponieważ państwo patrymonialne nie znało urzędów państwowych, dostojnicy dworscy spełniali funkcje publiczne na mocy każdorazowego polecenia monarchy. Dawny podział Cesarstwa na prefektury, diecezje, prowincje i civitates uległ uproszczeniom. Zachował się jedynie najniższy jego stopień. Civitates otrzymały nazwę ziem (pagi). Królowie frankijscy utrzymywali dawny system kar i opłat sądowych. W warunkach ówczesnego rolnictwa ton nadawała wielka własność ziemska, która przestawiła się na gospodarkę czynszowo-pańszczyźnianą. Dążyła przy tym do pełnej samowystarczalności, czego przejawem było nastawienie produkcji wyłącznie na pokrycie własnych potrzeb oraz rozbudowa rzemiosła dworskiego. To ostatnie znajdowało się w rękach niewolników lub poddanych.
Beneficja i prekaria.
Dobra królewskie w miarę zmniejszania się wpływów podatkowych stawały się głównym źródłem dochodów monarchy. Musiały zapewnić utrzymanie królowi i jego dworowi i wynagrodzić urzędników. By to ułatwić zamiast jednorazowych pensji, król postanowił nadać urzędnikom ziemię w użytkowanie. Nadanie te to beneficja (od łac. słowa dobrodziejstwo). W podobnej sytuacji do króla znajdował się kościół, któremu także brakowało pieniędzy. Godził się on zatem oddać ziemię w użytkowanie wszystkim tym, którzy go o to prosili pod warunkiem uiszczenia niewielkiego czynszu i odnawiania umowy dzierżawnej co 5 lat. Od słowa łac. prośba nadania tego typu zaczęto nazywać prekariami.
Immunitety.
Słabością państwa Franków był brak wewnętrznej jego spójności i konieczności prowadzenia walki z procesami odśrodkowymi oraz nadużyciami urzędników królewskich (nie państwowych). Ich dokuczliwość oraz bogacenie się kosztem miejscowej ludności stały się jedną z przyczyn rozszerzania się w kraju immunitetów (pod koniec VI wieku). Były to przywileje przyznawane początkowo możnym świeckim, a później instytucjom kościelnym. Zakazywały one urzędnikom królewskim wstępu na obszar będący w posiadaniu jednostki czy też instytucji uprzywilejowanej. Konsekwencją takiego stanu rzeczy było przekazanie funkcji spełnianych przez urzędników – panom gruntowym. Ci, którzy korzystali z immunitetu skupili wokół siebie całą rzesze drobnych rolników z którymi zawierali umowy komendacyjne. Zarówno jedni jak i drudzy byli formalnie ludźmi wolnymi. Na podstawie tych umów człowiek słaby, potrzebujący opieki czy też pomocy materialnej (wasal) zobowiązywał się dobrowolnie pełnić różnorodną służbę nie uwłaczającej jego godności osobistej u potężnego sąsiada (seniora), który w zamian zapewniał mu opiekę i pomoc materialną. Powstawały tym samym półpaństewka patrymonialne.
Dalszy podział państwa Franków.
Po śmierci Chlodwiga w 511 roku jego państwo uległo ciągłym podziałom. W tych warunkach rządy w poszczególnych dzielnicach państwa przechodziły w ręce najwyższych w hierarchii dostojników dworskich – majordomusów (urząd ten już od pocz. VII wieku był w rękach Karolingów). Kres rozbiciu dzielnicowemu położył Pepin z Heristalu (bitwa pod Tertry). Pozycje zdobyte przez Pepina umocnił jego nieprawy syn Karol zw. Młotem. Na jego rządy przypada inwazja Arabów, którzy zaatakowali Akwitanię. Napadniętym udzielono pomocy i w okolicach Poitiers w 732 roku doszło do decydującej bitwy między armia arabską a frankijską. Zwyciężyli Frankowie. Zwycięstwo to zostało uznane za punkt zwrotny w ekspansji arabskiej na terenie Galii. Jest w tym trochę przesady, ponieważ klęska Arabów pod Poitiers zmusiła ich do wycofania się z Akwitanii, ale nie powstrzymała ich dalszego posuwania się ku wschodowi. Od Karola Młota mamy początek nowej dynastii – dynastii karolińskiej. Ostatecznie usunął w cień przedstawicieli dynastii merowińskiej jego syn Pepin zwany Krótkim lub Małym. Ale potrzebował mięć jakiś atut w swych rękach, by przekonać do siebie możnowładców. Zwrócił się z tym o pomoc do papiestwa. Papiestwo było wówczas zagrożone ze strony Longobardów. Papież chcąc utrzymać niezależność Rzymu musiał poszukać sobie sojusznika. Papież Zachariasz uznał, że koronę powinien przyjąć ten, który ma faktyczna władzę w państwie, a nie ten kto nie ma żadnej władzy realnej tj. przedstawiciel Merowingów. Tak oto w 751 roku Pepin koronował się na króla Franków (koronacji tej dokonał arcybiskup Moguncji, drugiej zaś papież Stefan II). Był to swoisty zamach stanu. W ten sposób dotychczasowa monarchia dziedziczna została zastąpiona elekcyjną. W zamian za to zgodnie z umową w 754 roku Pepin udał się do wyprawy przeciwko Longobardom, których królestwo znajdowało się w środkowej Italii z Rawenną) Odzyskał zajęte przez nich ziemie i przekazał je w 755 roku jako tzw. ojcowiznę św. Piotra (patrymonium sancti Petri) Stefanowi II w charakterze władcy świeckiego. W ten sposób powstało oficjalne Państwo Kościelne. W 756 roku zorganizował druga zwycięską kampanię przeciwko Longobardom. Ponadto zdołał wyprzeć Arabów za Pireneje, a zajmowane przez nich ziemie w Galii włączył do swojego państwa. Umocnionemu przez niego państwu zagroziło poważne niebezpieczeństwo z powodu podziału, jakiego dokonał na łożu śmierci między swoich dwóch synów w 768 roku. Przedwczesna śmierć młodszego nie pozwoliła starszemu Karolowi zjednoczyć podzielone państwo bez uciekania się do wojny domowej. Karol Wielki panował w latach 772-804.
Kampanie wojenne Karola Wielkiego.
1. Przeciwko Sasom – od strony wschodniej (dokładnie północny wschód) najeżdżali na państwo Sasi. Karol w 772 roku rozpoczął przeciw nim kampanię wojenną, która trwała do 804 roku i zakończyła się chrystianizacją zajmowanego przez nich obszaru i wcieleniem całej Saksonii do swego państwa.
2. Przeciwko Słowianom – kampania saska doprowadziła do zetknięcia się nad rzeką Łabą ze Słowianami. W latach 782 i 789 podjął wyprawy przeciwko Słowianom i zmusił ich do narzucenia swojej zwierzchności.
3. Przeciwko Longobardom – w 773 roku na prośbę papieża Hadriana wkroczył do Włoch, gdzie walczył z Longobardami. Pokonał ostatecznie ich króla, dokonał aneksji podbitego kraju i przyjął tytuł króla Longobardów. Aneksja królestwa Longobardów i kuratela sprawowana nad Państwem Kościelnym poddały w praktyce zwierzchnictwu Franków większą część Płw. Apenińskiego. Taki stan niepokoił Bizancjum, które intrygowało przeciwko Frankom. Dla zjednania sobie miejscowych włoskich możnych polecił w 781 roku koronować na króla Włoch (północne i środkowe Włochy) swego 4-letniego syna Pepina. Miał on odtąd przebywać na stałe w Pawii pod opieką regenta. W tym samym roku powołał on do życia królestwo Akwitanii i na jego króla koronował swego syna 3-letniego Ludwika.
4. Przeciwko Awarom – w 791 roku rozpoczął I wyprawę przeciw Awarom. W 796 roku doszło do ostatecznego ich rozgromienia i przesunięcia granicy państwa karolińskiego do brzegów środkowego Dunaju.
5. Przeciwko Arabom – w 778 roku wojska Karola wkroczyły do Hiszpanii (na prośbę przeciwników rządzących tam Omajadów hiszpańskich). Walka z Arabami doprowadziła ostatecznie w 793 roku do uszczuplenia zajmowanego przez nich obszaru na Płw. Pirenejskim (Marchia Hiszpańska po rzekę Ebro).
Koronacja cesarska Karola Wielkiego.
Podejmowane przez Karola akcje zbrojne (chociaż nie wszystkie kończyły się powodzeniem) doprowadziły w ogólnym bilansie do wzrostu znaczenia monarchy i niebywałego w dziejach Franków rozszerzenia granic państwa. Karol marzył o cesarstwie obejmującym zarówno Zachód, jak i Wschód. Aby zrealizować ten cel gotów był nawet poślubić synobójczynię cesarzową bizantyńska Irenę. Jego plany pokrzyżował jednak Leon III. Obawiając się, aby przy dalszym wzroście potęgi Karola władza duchowna nie została całkowicie podporządkowana świeckiej, wykorzystał obecność monarchy na nabożeństwie 25 XII 800 roku w rzymskiej bazylice św. Piotra i włożył mu na głowę diadem cesarski. Akt koronacji na cesarza był zaskoczeniem dla Karola (króla Franków i Longobardów). Co więcej stwarzał pozory wyższości władzy duchownej nad świecką. Na to nie chciał się zgodzić Konstantynopol. Walka zbrojna trwała do 814 roku, kiedy to Konstantynopol uznał tytuł cesarski Karola. W ten sposób doszło do usankcjonowania nowego porządku w świecie chrześcijańskim, który miał odtąd posiadać dwa cesarstwa i dwóch niezależnych od siebie cesarzy – wsch. i zach.
Charakter władzy Karola Wielkiego.
W swoim olbrzymie państwie Karol sprawował rządy osobiście, władzą z nikim się nie dzielił. Nie posiadał stałej rezydencji (palatium), choć w ostatnich latach swego życia najwięcej czasu spędzał w Akiwzgranie. Króla otaczał liczny dwór. Zniknął urząd majordomusa, nastąpiło ustalenie obowiązków gł. dostojników dworskich. Tak więc stolnikowi przypadł zarząd stołu królewskiego, komornikowi –zarząd szafą i komorą, kanclerzowi – zarząd kaplicy dworskiej i kancelarii. Przy załatwianiu trudniejszych spraw zasięgał zdania rady królewskiej (consilium regis), złożonej z dostojników świeckich i duchownych, powoływanych według uznania monarchy.
Podział administracyjny państwa Franków.
Merowiński podział na „ziemie” przetrwał bez zmiany do czasów Karola. Oprócz dawnej nazwy ziemia zjawiła się nowa – hrabstwo, pochodząca od tytułu urzędnika hrabia, zarządzającego tym okręgiem. Hrabowie byli odwoływani i mianowani wedle uznania monarchy, za pracę nie pobierali wynagrodzenia, ale z ich urzędem było związane użytkowanie dóbr królewskich w charakterze beneficjów (honores) oraz prawo do zatrzymania dla siebie trzeciej części opłat i grzywien sądowych należnych koronie. Hrabowie mieli do pomocy zastępców- vicarii i setników. Hrabstwa były położone wewnątrz państwa. Ziemie kresowe zwano marchią, a na ich czele stali margrabiowie. Państwo karolińskie posiadało kilka marchii: Duńską, Awarską, Hiszpańską, Bretońską i Friulską.
Reforma monetarna.
Jednym z najpoważniejszych ciężarów, jaki spoczywał na barkach mieszkańców cesarstwa karolińskiego był obowiązek służby wojskowej. Mimo że istniał cenzus majątkowy (ok. 30-40 ha) to ludność uboższa w praktyce nie była od niego wolna. Karol uczynił seniorów odpowiedzialnych za służbę wojskową wasali. Karol Wielki przeprowadził też reformę monetarną – wprowadził oficjalnie monometalizm srebrny. Podstawą nowego systemu monetarnego stał się srebrny denar. Obok denara znajdowały się w obiegu półdebary – tzw. obole. Solid utrzymał się jako moneta obrachunkowa i składał się z 12 denarów. Obok solida posługiwano się funtem, licząc nań 20 solidów, czyli 240 denarów. Karoliński system monetarny przyjął się na terenie całej Europy, a jego ślady po są dziś na terenach Wspólnoty Brytyjskiej. (1 funt = 20 solidów, 1 solid = 12 denarów)
Renesans karoliński.
Rządy Karola Wielkiego zaznaczyły się w dziejach kultury tak znacznym jej podniesieniem, że są zwane renesansem. Ma ona związek z reformą szkolnictwa przeprowadzoną przez Karola. Stawało się to koniecznością, ponieważ większość przedstawicieli kleru posiadała tak słabe przygotowanie, że nie potrafiła zrozumieć w języku łacińskim najprostszego nawet tekstu Pisma Świętego. W krajach romańskich mówiących rozmaitymi dialektami łacińskimi, które przekształciły się z wolna w samodzielne języki, utrzymanie łaciny klasycznej w pierwotnej czystości stało się niemożliwe. Dlatego o pomoc zwrócił się on do ludów nie posługujących się potocznie językami romańskimi, tj. cudzoziemców – głównie mnichów z klasztorów angielskich i iryjskich. To właśnie oni w szkołach kontynentalnych przywrócili łacinie wymowę, składnię i ortografię. Ale tak odrodzona łacina dla ogółu ludności stała się językiem obcym, a tym samym martwym.
Szkolnictwo karolińskie.
Kształceniem kandydatów do stanu duchownego zajmowały się dotychczas klasztory – b. niski poziom nauczania. Karol nakazał przeprowadzić reformę szkół klasztornych, a niezależnie od nich kazał zakładać w stolicach diecezji nowe szkoły katedralne. Przedmiotem studiów było 7 sztuk wyzwolonych, tworzących trivium (gramatyka, retoryka i dialektyka – stopień wstępny, głównie umiejętności humanistyczne) i quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka, stopień wyższy, głównie umiejętności matematyczne). Wzrosła liczba kopistów, poświęcających się przepisywaniu nie tylko Pisma Świętego ale też tekstów liturgicznych i pism Ojców Kościoła. Kopiści ci wprowadzili nowy typ pisma nazwany z czasem minuskuła karolińską (zastąpili dotychczasową kursywę merowińską).
Kryzys monarchii karolińskiej.
Olbrzymie państwo Karola Wielkiego kryło w sobie zarodki przyszłego rozkładu. Złożone z krajów połączonych ze sobą za pomocą oręża nie miało poza osobą władcy żadnej wspólnej więzi. Brak jednolitej bazy gospodarczej przesądzał o nietrwałości. W 814 roku spadek po ojcu objął jego najmłodszy syn – Ludwik zw. Pobożnym. Nie miał zdolności ojca, dał się w ciągnąc w intrygi dworskie i zatargi dynastyczne. Sytuacje komplikowało narastanie tendencji odśrodkowych w poszczególnych dzielnicach i niebezpieczeństwo zewnętrze: od końca VIII na północnych wybrzeżach państwa pojawili się piraci normańscy, na południu Arabowie, nad brzegami adriatyckimi Płw. Apenińskiego piraci bałkańscy. W tych warunkach przeprowadzony w Verdun w 843 roku podział państwa między trzech pozostałych przy życiu synów Ludwika doprowadził do rozpadu stworzonej przez Karola jedności.
Traktat w Verdun.
W myśl zawartej ugody Lotar – najstarszy z braci wraz z tytułem cesarza otrzymał Włochy oraz szeroki pas terytoriów łączących Alpy z Morzem Północnym. Były to jednak tereny niejednolite etnicznie i geograficznie. Inaczej przedstawiały się dwie pozostałe dzielnice. Dzielnica położona na wschód od posiadłości Lotara i zamieszkana przeważnie przez ludność pochodzenia germańskiego dostała się Ludwikowi Niemieckiemu. Jego przydomek pochodzi od wspólnej nazwy mieszkańców tego kraju – Niemców. Dzielnica zachodnia była natomiast przez ludność mówiącą głównie językami romańskimi. Otrzymał ją z najmłodszy z braci – Karol Łysy. Z czasem kraj ten otrzymał nazwę Francji. Podział przeprowadzony w Verdun okazał się nietrwały. Zmieniali go kilkakrotnie potomkowie Ludwika. Ostatecznie od 887/888 roku podział dziedzictwa Karola Wielkiego na Francję, Niemcy i Włochy utrwalił się ostatecznie.
Lotar – obszary centralne (z Akwizgranem), od Morza Północnego po Prowansję, Królestwo Włoch
Ludwik Niemiecki – Królestwo Wschodniofrankijskie (od Saksonii po Bawarię) , przyszłe Niemcy
Karol Łysy – Królestwo Zachodniofraknkijskie, przyszła Francja
Władza Karolingów wygasła w 987 roku w zachodniej części, już poważnie rozbitej na drobniejsze państewka (zaczyna rządzić dynastia Kapetyngów), we wschodniej w 911 roku, a w Italii w 888 roku.
Państwo Karolińskie po śmierci Karola Wielkiego.
1. Po jego śmierci Cesarstwo stało się terenem zaciętych walk dynastycznych jego potomków, objawy nadmiernego rozdawania beneficjów – oraz kumulacja urzędów ( z racji piastowanego urzędu beneficja królewskie, czyli tzw. honores) na przykład w rękach jednego człowieka – urzędnika znajdowało się kilka hrabstw, to stał się on taką potęgą na której mógł się oprzeć sam król. Urzędnik ściśle związany z terenem stawał się w praktyce nieusuwalny.
2. Opisowi powyższemu towarzyszył jeszcze chaos, jaki w IX wieku ogarnął całą monarchię – najazdy wrogów zewnętrznych – Arabów i Normanów, spory dynastyczne, bunty możnych doprowadziły do osłabienia władzy królewskiej, która nie mogła zapewnić poddanym bezpieczeństwa, dlatego też miejscowa ludność szukała ratunku u miejscowych możnych, stając się chętnie ich wasalami.
3. Doszło do feudalizacji urzędów (spowodowane min. nieusuwalnością urzędników, ich w praktyce ich dziedziczeniem), który polegał na zmianie dotychczasowego stosunku służbowego na zależność osobistą, oparta na umowie komendacyjnej. Pociągnęło to za sobą upodobnienie zarządzającego terytorium i sprawowanej nad nim władzy z delegacji królewskiej do zwykłego beneficjum, czyli wedle nowej terminologii, która zaczynała się upowszechniać – lenna (feudum). Oczywiście proces ten odbywał się stopniowo.
4. W IX wieku nastąpił rozkład jednolitego państwa karolińskiego, które zmieniło się w konglomerat ziem znajdujących się w rękach możnowładców. W praktyce każda przekształciła się w miniaturowe państwo (zjawisko państw w państwie), był to triumf tzw. partykularyzmu.
5. Równolegle z powyższym występowały objawy zeświecczenia hierarchii duchownej i ich demoralizacji. Ze względu na olbrzymie majątki pozostające w dyspozycji wyższego kleru, stanowiska duchowne stały się łakome dla władców świeckich. Występując w roli opiekunów kościoła narzucali im intratne stanowiska kościelne nie zważając na ich morale. Ze względu na usankcjonowaną przez Karola Wielkiego tradycję „kościołów prywatnych”, tzn. takich w stosunku do których ich fundatorzy zachowali prawo własności proces ten nie ominął również niższego kleru.
III. WYSPY BRYTYJSKIE I SKANDYNAWIA.
Ogólna charakterystyka Brytanii.
Brytania pod względem fizjograficznym dzieli się na 2 różne strefy: nizin na południowym wschodzie i wyżyn na północnym zachodzie. Te warunki uniemożliwiły Rzymowi podbicie Brytanii, ale z drugiej strony przyczyniły się do pogłębienia różnic między obiema częściami wyspy.
Legiony rzymskie opuściły Brytanię w 407 roku, wtedy to stała się ona zdana na siły własnych mieszkańców pochodzenia celtyckiego. Jutowie, Anglowie i Sasi najeżdżali te tereny a w latach 450-550 skolonizowali kraj nizin. Brytowie zostali często zamienieni na poddanych lub niewolników. Ci, którzy nie chcieli się z tym pogodzić musieli chronić się w górzystej Walii i Kornwalii.
Irlandia nigdy nie uległa podbojowi Rzymian, wpływa jednak Cesarstwa był tam zawsze silny. Wyspę odwiedzali w celach handlowych kupcy rzymscy, a watahy iryjskie przedostawały się w celach rabunkowych do opanowanej przez Rzymian Brytanii. Kontakty powyższe umożliwiły przenikniecie chrystianizmu do Irlandii. Tradycja zwykła wiązać się z działalnością św. Patryka, uważanego za apostoła tego kraju – jednak nie jest to prawda, bowiem chrystianizacja Irlandii rozpoczęła się znacznie przed 432 rokiem. Ale objęła wówczas nieliczne grupy społeczeństwa i nie doprowadziła do stworzenia jednolitej organizacji kościelnej w tym kraju. Choć podczas gdy chrystianizm został z Brytanii niemal wykorzeniony to właśnie Irlandia stała się jego ostoją przez wiele stuleci.
Organizacja państw anglosaskich i ich chrystianizacja.
Wodzowie poszczególnych oddziałów lądujących w Brytanii po opanowaniu terenu nadającego się do osiedlenia tworzyli tam państewka plemienne typu patrymonialnego. Ich liczba po okresie wzajemnych walk skurczyła się do 7 zw. Heptarchią. Tymi 7 królestwami były: Wessex, Susex, Essen, Kent, East Anglia, Mercja i Nortumbria. Podobnie jak Frankowie, tak przybysze germańscy w Brytanii byli w tym okresie poganami. Chrystianizm jako religia większości podbitych Brytów był u nich w pogardzie. Dlatego też nastąpiła ona znacznie później. Podjęły ją dwa ośrodki. Jeden inspirowało Papiestwo wysyłając z inicjatywy Grzegorza I misję do Brytanii w 597 roku, drugim stał się ośrodek iryjski – wyspa Iona. W wyniku tych obu akcji południe Brytanii przyjęło chrystianizm z Rzymu, północ zaś – poprzez Szkocję z Irlandii. Przyczyniło się w pewnym stopniu do zjednoczenia Brytanii. W IX wieku rabunkowe wyprawy piratów duńskich dążące do opanowania wyspy.
Brytania w orbicie wpływów skandynawskich.
W ogniu zaciętych walk z duńskimi najeźdźcami dokonało się zjednoczenie Anglo-Sasów wokół królestwa Wessexu, I chociaż musieli się zgodzić na oddanie Duńczykom północnej partii kraju nizin w 878 roku (Danelag) to jednak w południowo-zachodniej części wyspy mogło powstać zjednoczone państwo anglosaskie. Jego I król Alfred – budowniczy kraju i kultury, w tej ostatniej można go nawet porównać do Karola Wielkiego. W ciągu najbliższych 2 stuleci Duńczycy zasymilowali się i doszło do powstania jednolitego królestwa angielskiego. Był to jednak sukces nietrwały. Nowa fala najazdów duńskich na początku XI wieku przekreśliła to przedsięwzięcie. Próżno Anglo-Sasi kosztem rocznej daniny (Danegeld) usiłowali powstrzymać ataki najeźdźców. Przybierały one na sile i zakończyły się podbojem całego kraju przez Kanuta II Wielkiego (1014-1035), który włączył go do swojego imperium skandynawskiego. (Kanut II Wielki król duński, a od 1016 roku także anglosaski). Państwo Kanuta, po jego śmierci rozpadło się, dzięki czemu w 1042 roku mógł powrócić do rządów w Brytanii ostatni przedstawiciel dawnej dynastii Wessexu – Edward Wyznawca, przebywający dotąd na wygnaniu we Francji. Od tego czasu Brytania zaczęła się coraz silniej wiązać z Francją.
Ustrój społeczny Anglosasów.
Największym posiadaczem ziemi był jednak król. Pozwalało mu to na szerokie udzielanie opieki wszystkim, którzy o to zabiegali. Mógł również dzięki temu utrzymywać liczną drużynę. Jej członkowie tzw. gezyci nie odgrywali jednak roli towarzyszy królów, lecz byli jego sługami tzn. tenami. Początkowo wszyscy wolni, a nawet półwolni byli pociągani do służby wojskowej. Składały się na nią 3 obowiązki: konserwacja mostów i grodów oraz pospolite ruszenie przeciwko wrogowi.
Normanowie i ich najazdy.
Na przełomie VIII i IX wieku zaznaczyły się w całej niemal Europie aktywność ludu zw. Normanami. Ludem tym byli Germanowie północni zamieszkujący początkowo Skandynawię, a następnie po ustąpieniu Anglo-Sasów również i Płw. Jutlandzki. W początkach IX w dzielili się oni na 4 grupy plemienne: Szwedów, Gotów, Duńczyków i Norwegów. Górzysta, silnie zalesiona o surowym klimacie Skandynawia zmuszała swoich mieszkańców do szukania ujścia ekspansji poza granicami ojczyzny. Tak więc Szwedzi nazwani w Europie Wschodniej Waregami kierowali się ku zatokom Fińskiej i Ryskiej. Chcieli opanować drogę handlową jaka wiodła stamtąd do bogatych ośrodków – Konstantynopola i Bagdadu. Goci kierowali się ku południowym brzegom Bałtyku – chcieli opanować wybrzeża pruskie i słowiańskie. Ten sam kierunek obrali Duńczycy zamieszkujący wschodnią część Jutlandii. Jednak ci, którzy mieli swe siedziby nad Morzem Północnym podążali ku Fryzji i Brytanii.
Norwegowie zajmujący ziemie najbardziej na północ wysunięte podążali ku Wyspom Owczym, Szetlandom, Hebrydom, Szkocji i Irlandii. Te zamorskie wyprawy odbywali Normanowie na stosunkowo niewielkich łodziach, mogących pomieścić od 40 do 60 ludzi z odpowiednimi do nich zapasami żywności. Dlatego nie nadawały się one do długich wypraw. Poruszali się oni najczęściej wzdłuż brzegów. Łodzie traktowali jedynie jako środek komunikacji, a do walki stawali tylko na lądzie. Od zwrotu to wiking – „na zbój” wyprawy Normanów nazywano często wyprawami Wikingów. Rzeczywiście pierwsze ich wyprawy miały charakter typowo łupieski. Gł. moment ich najazdów to okres kiedy była dobra pogoda – wiosna i lato, pozwały na to ich środki komunikacyjne. Tak więc znana umowa z 878 roku z królem Wessexu oddała w ich ręce część kraju nizin w Brytanii. Podobnie w 911 roku udało się im uzyskać od króla francuskiego Karola Prostego nadanie w lenno ziemi położonej u ujścia Sekwany. Nadanie to rozszerzone później o inne podboje stało się pod nazwą Normandii jednym z największych lenn korony francuskiej, zaś jego władcy uległszy szybkiej romanizacji zatracili kontakty z dawną ojczyzną.
Podbój Brytanii przez Normanów Francuskich.
Na dworze książąt normandzkich znalazł schronienie uchodzący z kraju przez najazdem Kanuta król angielki Edward Wyznawca. Poczynił on książętom normandzkim pewne obietnice spadkowe na wypadek swej bezpotomnej śmierci. Edward po powrocie otaczał się chętnie przybyszami z Normandii co wywoływało niezadowolenie miejscowych możnych. Toteż po jego śmierci w 1066 roku możni anglosascy zlekceważyli jego testament i wynieśli na tron najpotężniejszego spośród siebie – Harolda. Do tronu wystąpili z pretensjami Wilhelm Książe Normandii i władca Norwegii Harald Hardraade. Kiedy Harold był zajęty walką z tym ostatnim Wilhelm mając poparcie papieża z którym władca anglosaski znalazł się w konflikcie z powodu arcybiskupa Cantenburu, wylądował w II połowie 1066 roku na wyspie. Na wieść o tym porzucił walkę z Haraldem i 14 X 1066 roku doszło do bitwy pod Hastings, która zakończyła się pogromem Anglo-Sasów i śmiercią Harolda. Ale rozpoczęły się bunty wewnętrzne i niebezpieczeństwo najazdów ze strony Duńczyków. Spokój tych ostatnich pozyskał za pomocą rocznej daniny wtedy spacyfikował bunty. Wilhelm traktował Brytanię jako zdobycz wojenną.
Organizacja państwa normandzkiego w Brytanii.
Wilhelm Zdobywca zniósł mediatyzację stanowiąc, że wasale niższych stopni przed złożeniem hołdu seniorowi będą zaprzysięgać wierność królowi. Utrzymał w stosunku do wszystkich mieszkańców obowiązek płacenia podatku królewskiego (Danegeld). Największym dowodem sprawności aparatu administracyjnego i rozciągnięcia władzy królewskiej na całe społeczeństwo był przeprowadzony w 1086 roku tzw. Przegląd Dnia Sądu Ostatecznego. Służyć on miał przede wszystkim celom podatkowym, a zorganizowany był w ten sposób, że królewscy funkcjonariusze przyjmowali zeznania w każdej wsi od jej zaprzysiężonych reprezentantów. Powstała z tych zeznań Księga Dnia Sądu Ostatecznego (Domesday Book) która jest wyjątkowym źródłem informacji o ówczesnym społeczeństwie i gospodarce. Inwazja normandzka, która spowodowała całkowitą zmianę klasy panującej na wyspie wywarła ogromny wpływa na rozwój kultury tego kraju. Oto bowiem przybysze przywieźli ze sobą do Brytanii własne upodobania, obyczaje, dwór i język – francuski.
IV. SŁOWIAŃSZCZYZNA.
Charakterystyka osadnictwa słowiańskiego.
Kultura łużycka rozprzestrzeniała się około 1300 roku p.n.e.. Jej najstarsze zabytki znaleziono na terenie Moraw, Słowacji, Łużyc i Saksonii. Podstawowym zajęciem ludności było rolnictwo, znano radło i motykę, hodowano bydło, świnie, owce. Wyrabiano przedmioty z brązu, a od około 650 roku p.n.e. z żelaza. W latach 800-700 p.n.e. zaczynają powstawać grody obronne, otoczone w promieniu 15-20 km osadami otwartymi. O ich kształcie daje wyobrażenie osada odkryta w Biskupinie (VIII wiek p.n.e.)
Olbrzymie połacie środkowej i wschodniej Europy zajmowali we wczesnym średniowieczu Słowianie, którzy należeli do indoeuropejskiej rodziny językowej. Ich ojczyzna znajdowała się między Odrą a Wisłą. Najwcześniejszym terenem ich ekspansji były ziemie sięgające na wschodzie po środkowy Dniepr. Przebywający już w IV w na tym obszarze Słowian, późniejszy pisarz gocki nazwał Antami. Tereny też najeżdżali też Hunowie. Dopiero po upadki ich państwa (Attyla) Słowianie zaczęli przesuwać się na południe i osiągnęli Dunaj. Napływali tam z 2 stron: od stepów czarnomorskich i od przełęczy środkowo i wschodniokarpackich.
Słowianie na Bałkanach.
Najazdy słowiańskie dotknęły w wysokim stopniu bałkańskie prowincje cesarstwa. W 549 roku ich ofiarą padła Tracja, skąd zagrażali Konstantynopolowi. Dlatego też cesarz bizantyński poprosił o pomoc Awarów, celem ich pozbycia się. Na dłuższa metę środek ten okazał się nietrwały bowiem po pewnym czasie Słowianie w porozumieniu z Awarami wznowili swoje wyprawy. W latach 578-581 wdarli się do Tesalii na Peloponez i Wyspy Egejskie a na pocz. VII wieku skolonizowali znaczną część Płw. Bałkańskiego. Hołdowali organizacyjnej formie tzw. „demokracji wojennej”, w skutek czego nie byli wtedy zdolni do stworzenia jednolitego państwa. Ale ich przebywanie na Bałkanach było b. niebezpieczne dla Bizancjum, dlatego też postanowiono uciec się do pomocy Protobułgarów. W 679 roku Protobułgarzy pod wodzą Asparucha przekroczyli dolny Dunaj i rozpoczęli walkę z osiadłymi tam Antami. Toczyła się ona wiele lat doprowadzając do powstania państwa bułgarskiego. W toku zmagania się z miejscową ludnością Protobułgarzy wynarodowieniu roztapiając się w masie słowiańskiej.
Od schyłku IV wieku i w ciągu V wieku Słowianie pojawiali się nad środkowym Dunajem. Przekroczyli Łabę i Soławę, a na południu skolonizowali kotlinę czeską, Morawy.
Tak znaczne rozprzestrzenienie się Słowian (opanowanie całego dorzecza Dniepru, oprócz terenów nad całym Morzem Czarnym, dorzecze górnej Wołgi, ziemie między Odrą a Łabą oraz znaczną część Płw. Bałkańskiego) doprowadziło do wyodrębnienia się wśród nich 3 grup językowych: południowej, wschodniej i zachodniej.
Trzy grypy Słowian.
Słowianie zachodni: plemiona polskie, pomorskie, połabskie, czyli wieleckie, serbołużyckie, czeskie, morawskie, słowackie.
Słowianie wschodni: plemiona ruskie.
Słowianie południowi: Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy.
Słowianie Zachodni i wschodni sąsiadowali ze sobą, natomiast grupa południowa została oddzielona przez koczownicze ludy: Awarów, Bułgarów i Węgrów. Nad Bałtykiem ze Słowianami graniczyły plemiona Bałtów: Prusowie, Jaćwingowie, Litwini, łotysze. Na zachód od łaby żyły plemiona germańskie.
Ustrój społeczny Słowian.
Początkowo podstawową jednostką społeczną była wielka rodzina składająca się z rodziców, synów z żonami i dziećmi, niekiedy dalszych krewnych. Mieszkali oni i gospodarowali wspólnie.
Podobnie jak Germanowie w tym okresie przeżywali rozkład wspólnoty pierwotnej i powstawanie prymitywnych organizacji politycznych o typie demokracji wojennej. Wraz ze wspólnotą pierwotną ulegał rozkładowi dawny ród patriarchalny. Podobnie jak u Germanów wspólnotę rodowa zastąpiła wspólnota terytorialna, występująca pod różnymi nazwami: źródła ruskie – mir, polskie – opole, czeskie – obcina, inne – żupa. O wszystkich sprawach wspólnoty decydowało zgromadzenie jej pełnoprawnych członków. Ono powoływało naczelnika – starostę. Z czasem nastąpił proces łączenia się poszczególnych wspólnot terytorialnych w jednostki wyższego rzędu – plemiona. Rządzone przez wiec, na czas wojny wybierały spośród swoich członków wodza-księcia, który dążył do przedłużenia swej władzy na okres pokoju i dziedziczności.
Ustrój gospodarczy Słowian.
Stosowano głównie gospodarkę wypaleniskową zw. Żarową lub łazową. Świadczą o tym zachowane nazwy: Żary, Prag od prażenia, Łazy – miejsca wypalone po lesie. Gospodarka wypaleniskowa była oczywiście stosowana na terenach lesistych. Natomiast na obszarach pozbawionych lasu użytkowano ziemię aż do jej wyjałowienia po czym ją porzucano i przenoszono uprawę gdzie indziej.. Oprócz takiej jednopolowej gospodarki przemiennej zaczęła występować dwupolówka, polegająca na kolejnej zamianie roli na ugór, a ugoru po pewnym czasie znowu na rol. Duże znaczenie miała hodowla zwierząt domowych. Każdy gospodarz wyrabiał narzędzia we własnym zakresie w swoim gospodarstwie. Rolę pieniędzy, podobnie jak w wielu innych wówczas państwach, pełniły płaty lniane (stąd czasownik „płacić”).
Osadnictwo.
Początkowo trzymało się rzek i strumieni., które były ważnymi szlakami komunikacyjnymi. Najstarsza formą osiedli jest tzw. ulicówka – osada, której domy były zgrupowane po obu stronach drogi. Na terenach zagrożonych najazdami rozwinęła się inna forma osadnicza – okolnica, gdzie domy skupiały się wokół placu, który mógł być łatwo zamknięty bramą.
Wierzenia religijne.
Jak wszystkie ludy pierwotne oddawali oni cześć siłom przyrody. Na pierwszym miejscu był kult słońca, dawcy wszystkiego dobra i źródła życia. Jego personifikacją było bóstwo noszące imię Swarożyca. Na drugim miejscu był Wit – bóg wiatru i urodzaju. Oprócz tego każda rodzina czciła duchy swych przodków. Znano również kult Doli i Niedoli.
Państwo Samona.
W powstaniu Słowian Morawskich bardzo dużą rolę odegrał kupiec Samo, który w czasie walk z Awarami w latach 622-625 o zrzucenie jarzma zdobył sobie wielką popularność, tak że po jej zwycięstwie został ogłoszony władcą. Państwo Samona utworzone na Morawach, obejmowało oprócz Moraw, Kotlinę czeską, tereny nad Salą i górna Łaba. W przeciwieństwie do dawnych prymitywnych organizacji politycznych o typie demokracji wojennej, występuje wtedy po raz pierwszy państwo kilkoplemienne typu patrymonialnego. Jego głównym ośrodkiem były Morawy. Państwo to z czasem objęło swoim zasięgiem tzw. Rugiland (późniejsza dolna Austria). Państwo to istniało do około 660 roku.
Państwo Wielkomorawskie.
Około 830 roku jeden z plemiennych władców morawskich Mojmir I zjednoczył plemiona zamieszkałe w dorzeczu Dyi i Morawy. Nowe państwo uznawało jednak nadal zwierzchność królów frankijskich. Po zgonie Mojmira (przyjął chrzest w 831 roku) w 846 roku sprawą sukcesji po nim zajął się z tytułu sprawowanej zwierzchności Ludwik Niemiecki, osadzając na tronie syna Mojmira Rościsława. Popierał on gorąco sprawę chrystianizacji kraju. Tendencje do wyemancypowania się Moraw zaniepokoiły Ludwika, który w 855 roku podjął przeciwko niemu wyprawę. Zakończyła się ona klęską najeźdźców i pozwoliła Rościsławowi uniezależnić się całkowicie od Niemiec.
Misja Cyryla i Metodego.
Rościsław chcąc schrystianizować państwo zwrócił się o pomoc w 862 roku do cesarza bizantyńskiego Michała III z prośbą o przysłanie misjonarzy władających językiem słowiańskim. Misję tą polecono dwóm braciom Konstantemu i Metodemu. Władali oni biegle językiem słowiańskim, a udając się na Morawy zabrali ze sobą słowiański przekład Pisma Świętego napisany wynalezionym przez Konstantego alfabetem – głagolicą. Misjonarze przybyli na Morawy w 863 roku Postępowanie ich budziło niechęć ze strony niemieckiego duchowieństwa (zostali oskarżeni o herezję), co doprowadziło do ucieczki misjonarzy do Rzymu w 868 roku.. Ale w końcu ich uczniowie zostali wyświęceni, liturgia słowiańska oficjalnie uznana, a Metody został wyniesiony do godności arcybiskupa Sirmium. Drugi z braci pod zakonnym imieniem Cyryla zakończył swe życie w jednym z klasztorów rzymskich.
Podczas gdy bracia przebywali w Rzymie Państwo Wielkomorawskie przeżywało kryzys. Rościsław popadł w konflikt ze swym siostrzeńcem Świętopełkiem i został zdradziecko wydany w ręce Bawarów. Sąd możnych skazał Rościsława na karę śmierci, która został zamieniona na oślepienie oraz dożywotnie zamkniecie w klasztorze (870 rok). Rezultatem tego było przywrócenie zwierzchnictwa karolińskiego nad Morawami. W 871 roku wybuchło na Morawach powstanie przeciwko obcym namiestnikom do którego przyłączył się Świętopełk. Powstanie zakończyło się w 874 roku uzyskaniem niepodległości. Los liturgii słowiańskiej po śmierci Metodego w 885 roku był już przesądzony. Jego wyznawcy musieli opuścić Morawy, a tamtejszy kościół pozostał w rękach przedstawicieli obrządku łacińskiego.
Najazd Węgrów i upadek Państwa Wielkomorawskiego.
Państwo Wielkomorawskie nie poprzestało na poddaniu swej zwierzchności krajów wchodzących kiedyś w skład monarchii Samona. Opanowało bowiem również cały Śląski i uzależniło do siebie kraj Wiślan. Na południowym wschodzie ekspansja morawska zetknęła się nad Cisą z przenikającymi tam wpływami Bułgarów. Ten stan rzeczy został naruszony przez pojawienie się nad Dunajem Madziarów, czyli Węgrów. Walczył z nimi Świętopełk, jednak po jego śmierci, kiedy wystąpiły walki o tron osłabiony kraj nie mógł się oprzeć naciskowi madziarskiemu i w 906 roku Państwo Wielkomorawskie przestało istnieć.
Państwa sukcesyjne Wielkich Moraw.
Nie udało się Węgrom opanować wszystkich ziem wchodzących w skład Państwa Wielkomorawskiego. Odzyskały więc niepodległość plemiona czeskie, jak również te, których siedziby leżały na północ od Sudetów i Karpat. Wśród sukcesorów PW największą ruchliwość przedstawiały plemiona czeskie. Stworzone przez nich państwo (założyciel Borzywój I) obejmowało początkowo Kotlinę Czeską. Początkowo w 845 roku chrzest w Ratyzbonie przyjęło 14 książąt czeskich, a przed 885 roku chrzest przyjął sam Borzywój I. Wprawdzie kraj ten był rozdarty sporami rywalizujących ze sobą dynastii plemiennych – Przemyślidów i Sławnikowiców, ale pierwsi z nich w końcu X wieku uzyskali przewagę. Wykorzystując osłabienie Węgier po klęsce na Lechowym Polu w 955 roku Czesi zajęli Morawy i Słowację, Śląsk i kraj Wiślan. Dzięki temu wczesnofeudalne państwo Przemyślidów stało się jednym z potężniejszych w ówczesnej Słowiańszczyźnie.
Początki Rusi.
Latopis kijowski z początku XII wieku „Powieść doroczna” opisuje dzieje Słowiańszczyzny wschodniej i przedstawia początki państwa ruskiego jako rezultat obcego, normańskiego najazdu. W wyniku najazdów Waregów w końcu IX wieku powstało państwo kijowskie na drodze zjednoczenia tamtejszych ziem Słowian wschodnich przed dynastię Rurykowiczów (od imienia wodza normańskiego Ruryka, który w pierwszej kolejności zdobył Nowogród). Wśród Słowian wschodnich utworzyły się 2 ośrodki państwowe: Słowenów w Nowogrodzie Wielkim nad jeziorem Ilmen i Polan w Kijowie nad Dnieprem. Książęta kijowscy wywodzący się od legendarnego Ruryka (jego następca – syn Oleg) wodza normańskich Waregów organizujących wyprawy na tereny Rusi, podporządkowywali sobie kolejno plemiona ruskie, zmuszając je do płacenia daniny na rzecz „wielkiego księcia”. Pod koniec IX wieku przyłączyli również do swego państwa Nowogród. W ten sposób w państwie tym znalazł się ważny już we wczesnym średniowieczu szlak handlowy „od Waregów do Greków” łączący Bałtyk z Morzem Czarnym szlakiem rzecznym. Takie położenie ziem zajmowanych zaważyło na szybszym niż na zachodzie rozwoju sił wytwórczych tego obszaru, a co za tym idzie rzemiosła i jego skupieniu w osadach typu miejskiego. Ważne szlaki handlowe wzbudzały zainteresowanie tym krajem ze strony Bizancjum. Też wyprawy ruskie podejmowane morzem ku brzegom bizantyńskim miały na celu nie tylko kradzież ale też wymuszenie ustępstw handlowych. Świadczy o tym układ z 907 roku uzyskany w wyniku takiego najazdu a otwierającym kupcom ruskim dostęp do Bizancjum. Kiedy Bizancjum wplątane w walkę z Bułgarią odwołało się do ruskiej pomocy ówczesny książę kijowski Światosław, po rozgromieniu Bułgarów próbował zając ich miejsce. Taki cel postawił też sobie jego syn Włodzimierz, który w 981 roku zajął Grody Czerwińskie i ziemię przemyską, a w 988 roku przyjął chrzest z Bizancjum.
Inne państwa na terenie Słowiańszczyzny
Państwo bułgarskie.
W 679 roku Bułgarzy (lud pochodzenia tureckiego) pod wodzą Asparucha przekroczyli Dunaj i rozpoczęli budowę państwa na terenie zasiedlonych przez południowych Słowian, tocząc przez wiele lat wojny z Bizancjum. Bułgarzy narzucili Słowianom własną częściowo wzorowaną na bizantyńskiej organizację państwa. Utrzymywała się tam długo instytucja władcy zwanego wielkim chanem oraz silna organizacja wojskowa złożona z Bułgarów i Słowian. W 865 roku Bułgaria za panowania Borysa Michała przyjęła chrzest. Z czasem Bułgarzy całkowicie zatracili własny język, przyjmując język Słowian. Państwo za panowania Borysa Michała i Symeona rozciągało się od górnej Cisy na płn. po Macedonię na płd.
Państwo węgierskie.
Założycielem państwa Węgrów (ludu pochodzenia ugrofińskiego) był wódz Arpad, żyjący na przełomie IX i X wieku. Państwo to obejmowało początkowo Nizinę Panońską, a od pocz. XI wieku Słowację. Chrystianizacji dokonał w 974 roku Gejza.
V. PAŃSTWA EUROPY ŚRODKOWEJ W XII-XIII WIEKU.
Czechy.
Zhołdowane przez Niemcy w 929 roku były traktowane jako część składowa Rzeszy. Władcy czescy z dynastii Przemyslidów, uznawali zwierzchnictwo cesarzy, a w II połowie XII wieku uzyskali prawo do udziału w elekcji króla niemieckiego. N przełomie XII i XIII wieku Przemysł Ottokar I wykorzystał walki w cesarstwie po śmierci Henryka VI o tron, wzmocnił swoja władzę i uzyskał dziedziczną koronę królewską (1203 rok). Potęgę królestwa czeskiego rozbudował w II połowie XIII wieku Przemysł Otokar II. W rywalizacji z Habsburgami opanował przejściowo Austrię, Styrię, Karyntię i Krainę. Te zdobycze okazały się jednak nietrwałe. Klęska wojsk czeskich w 1278 roku i śmierć króla Przemysława Otokara II w bitwie pod Suchymi Krutami przesądziły o przynależności tych terenów do domeny Habsburgów. Następca Przemysława Otokara II – Wacław II rozwinął ekspansję na rozdrobnione księstwa polskie. Na pocz. lat 90-tych XIII wieku wystąpił on z pretensjami do tronu krakowskiego, a walka z Władysławem Łokietkiem przyniosła mu następnie panowanie nad całym Królestwem Polskim w 1300 roku. Rozdrobnienie feudalne w Czechach
Po śmierci Wacława III w 1306 roku tron w Pradze stał się przedmiotem rywalizacji między Habsburgami a Luksemburgami, z której zwycięstwo wyszedł Jan Luksemburski, a władzę w Polsce zdobył Władysław Łokietek.
W XIII wieku nastąpił silny rozwój gospodarczy państwa. Czechy, podobnie jak inne państwa Europy Środkowej stały się terenem masowego napływu osadników niemieckich. Rozwój gospodarczy Czech zdynamizowało także wydobycie kruszców (srebra i innych metali), których bogate złoża znajdowały się w Sudetach. Górnictwo stało się jednym z najważniejszych czynników rozwoju miast. Praga w XIII wieku była największym ośrodkiem miejskim w Europie Środkowej. Kupcy z miast czeskich nawiązali kontakty handlowe z miastami górnoniemieckimi, śląskimi i małopolskimi. Wszystko to spowodowało, że w XIII wieku Czechy były najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem w Europie Środkowej.
Węgry.
Madziarzy, po klęsce w 955 roku z Ottonem I na Lechowym Polu, zostali zmuszeni do zaniechania koczowniczego trybu życia i w ciągu następnych kilkudziesięciu lat przeżyli głębokie przeobrażenia społeczne i polityczne. Organizatorem silnego państwa Stefana (997-1038), król węgierski z dynastii Arpadów. Opierając się na modelu karolińskim zbudował on na Węgrzech państwo feudalne, a jego spoistość wewnętrzną. umocnił przez zakończenie procesu chrystianizacji, podjętej przez jego ojca – Gejzę. Polityka ta zbliżyła go do Niemców. Papież przyznał mu koronę królewską w 1001 roku. Jednak po jego śmierci w 1038 roku nastąpiły walki o tron i Węgry znalazły się w zależności politycznej od cesarzy niemieckich. U schyłku XI wieku władcy węgierscy wykorzystując konflikt papiestwa z cesarstwem uwolnili się na stałe od zwierzchnictwa cesarzy. Węgry, usytuowane w dolinie Dunaju między dwoma cesarstwami, rozszerzyły swoje terytorium na ziemie graniczące z nimi od wschodu i południa. Średniowieczna granice Węgier obejmowały nie tylko kolebkę państwa – Nizinę Panońską, ale także Słowację, Siedmiogród, Chorwacje z częścią Dalmacji. Jednak tereny te były bardzo zasobne w bogactwa naturalne, przez nie przebiegały też ważne szlaki handlowe z Kijowa do Pragi i dalej do południowych Niemiec, a od XIII wieku łączące południe Europy z Morzem Bałtyckim. Rozwój gospodarczy zahamował niszczycielski najazd Mongołów w 1241 roku.
Potęga możnowładztwa węgierskiego w XII i XIII wieku, podobnie jak w Czechach i Polsce osłabiły władzę królewską. W 1222 roku możni uzyskali od króla Andrzeja II przywilej zwany Złotą Bullą, która przyznawała im prawo oporu przeciwko panującemu, który łamałby ich przywileje. Dynastia Arpadów wygasła w 1301 roku, a tron węgierski zdobył Karol Robert z neapolitańskiej gałęzi rodu Andegawenów. Pod panowaniem tej dynastii Węgry osiągnęły szczyt swojej potęgi.
VI. BASEN MORZA BAŁTYCKIEGO
Dania.
Wśród ludów znanych pod ogólną nazwą Normanów, przodująca rola przypadła Duńczykom. Po rządami Kanuta Wielkiego (1014-1035) państwo duńskie podporządkowało sobie Norwegię, część Szwecjo oraz Anglię. To wielkie państwo skupiające kraje położone w basenie Morza Północnego i częściowo Bałtyckiego okazało się jednak efemerydą i po zgonie swego twórcy uległo szybkiemu rozkładowi.
Waldemar I (1157-1182) podejmują w przymierzu z Niemcami walkę ze Słowianami zapoczątkował duńską politykę wschodnią na Bałtyku. Podporządkował sobie Rugię, sięgnął po Wolin, uzyskał wpływy na Pomorzu. Jego zdobycze rozszerzyli dwaj synowie Kanut VI (1182-1202) i Waldemar II Zwycięski (1202-1241). Udało się im zhołdować Pomorze (1185 rok) .
Podczas gdy Duńczycy zdobyli przodujące miejsce na Bałtyku, Szwedzi w połowie XII w uzależnili do siebie całą Finlandię i podjęli jej chrystianizacje.
Rywalami Duńczyków na Bałtyk okazali się Niemcy z chwilą gdy udało się im wywalczyć dostęp do brzegów tego morza. Stało się to możliwe dopiero po zniszczeniu niezawisłości Słowian połabskich w 1147 roku.
Opanowanie Inflant przez Niemców.
Zajęcie przez Henryka Lwa księcia saskiego w połowie XII w Lubeki wzmocniło ekspansję niemiecką na Bałtyku. Dzięki zdobyciu Lubeki penetracja brzegów Bałtyku była możliwa. Przedsiębiorczy kupcy niemieccy założyli u ujścia Dźwiny swoją faktorię, w nadziei, że w ten sposób obejmą kontrolę nad droga rzeczna wiodącą ku Wschodowi. Kraj, którym się wówczas zetknęli w ten sposób nazwano Inflantami (Livland- kraj Liwów). Był on zamieszkiwany przez różne plemiona bałtyckie: Iwów, Zelonów itd. Występowały te plemion pod wspólną nazwą Łotyszów, którzy sąsiadowali na południu z Litwinami a na północy z Estami. W ślad za kupcami znaleźli się tam duchowni niemieccy, którzy sprawowali tam opiekę nad swymi rodakami a także prowadzili energiczną akcję misyjną wśród miejscowej ludności pogańskiej.
Pierwszy biskup inflancki Reinhard podjął się zadania przekształcenia kolonii kupców niemieckich w jednostkę o charakterze państwowym. On to zatroszczył się o ściągnięcia tam krzyżowców, którzy mieli nie tylko zabezpieczyć tamtejszych neofitów i chrześcijan przed poganami i rozszerzyć granice władztwa biskupiego. Ataki pogan doprowadziły do konieczności powołania stałej organizacji zbrojnej. Stał się nią zakon rycerski Kawalerów Mieczowych stworzony w 1202 roku. Miał on spełniać rolę zbrojnego ramienia biskupa, Jednak bracia zakonni rekrutujący się gł. z awanturników traktowali pobyt w Inflantach jako akcję typowo kolonialną, mająca przynieść im określone korzyści materialne. Dążyli do wyemancypowania się spod władzy biskupa. Zakon ten został wchłonięty przez Krzyżaków w 1237 roku.
W tym samym czasie, kiedy rozpoczynała się niemiecka kolonizacja Inflant, na zachodzie, na ziemi stopniowo wydzieranej przez Sasów Wieletom rozrastała się Marchia Północna. Z chwilą opanowania przez jej władcę Albrechta Niedźwiedzia w 1150 roku kraju Stodoran zaczęto ją nazywać od stolicy tego księstwa Marchią Brandenburską.
VI. RUŚ I NIEBEZPIECZEŃSTWO MONGOLKSIE
Rozdrobnienie feudalne Rusi.
Państwo Rurykowiczów zaczęło się rozkładać po śmierci Włodzimierza Wielkiego w 1015 roku. (faktyczny podział na dzielnice od 1054 roku). O przyspieszeniu tego procesu zdecydował rozwój wielkiej własności ziemskiej, polityczne wzmocnienie pozycji bojarów, a także wzrost pozycji i powolne usamodzielnianie się miast. Ustalony przez Jarosława Mądrego (1019-1054), księcia Nowogrodu i syna Włodzimierza skomplikowany system dziedziczenia przyspieszył ten proces. Książe ten wyznaczył swoim potomnym dzielnice i ustalił, ż najstarszy syn będzie władał Kijowem i jako wielki książę uzyska władzę zwierzchnią nad braćmi Już w początkach XII wieku doszło do złamania tego planu, choć na krótko ziemie ruskie zjednoczył książę kijowski (a potem perejasławski) Włodzimierza Monomachia (1113-1125). Od jego imienia pochodzi pojęcia czapka Monomachia- symbol władzy carskiej. W połowie XII wieku można już mówić o następujących księstwach dzielnicowych: Nowogrodzkim, Rostowsko-Suzdalskim, Muromsko–riazańskim, Smoleńskim, Kijowskim, Czernihowskim, Siewierskim, Perejasławskim, Wołyńskim, Halickim, Połockim i Turowsko-Pińskim.
Wojny domowe i najazdy połowieckie dezorganizowały życie na Rusi. Nastąpił upadek Kijowa, a wzmocnieniu uległą tzw. Ruś Zalewska położona w dorzeczu górnej Wołgi, księstwo halickie, które obejmowało rozległe tereny od Podlasia po Bukowinę oraz Nowogród zw. Wielkim. Znamiennym przejawem słabości Kijowa było zachowanie się Andrzeja Bogolubskiego, księcia rostowsko-suzdalskiego w latach 1157-1175, który przeniósł stolicę z Kijowa do Włodzimierz nad Klaźmą.
Jednak co wymaga podkreślenia, ziemie ruskie mino rozdrobnienia dzielnicowego, cechowało podobieństwo rozwoju społecznego i kulturalnego (choć przodował w tym rozwoju niewątpliwie Nowogród Wielki, który stał się typową republika kupiecką). Zadecydowała o tym w dużym stopniu chrystianizacja i w ślad za nią przemożny wpływa cywilizacji bizantyńskiej, w kręgu której Ruś znajdowała się przed najazdem mongolskim. Wpływy cywilizacji zachodniej, oddziałujące na księstwo halickie i Nowogród, zaznaczyły się wówczas bardzo słabo. Bardzo ważnym elementem rozwoju kultury ruskiej było piśmiennictwo w języku narodowym. Podczas gdy na zachodzie Europy łacina ograniczała dostęp do kultury pisma, na Rusi język liturgii i duchowieństwa był tożsamy z językiem ludności. Między 1234 a 1240 rokiem całą Rus poza Nowogrodem znalazła się pod panowaniem imperium mongolskiego.
Kształtowanie się potęgi Mongołów.
Tymczasem na Dalekim Wschodzie na obszarach dzisiejszej Mongolii, Mandżurii i południowo-wschodniej Syberii plemiona mongolskie weszły w ciągu XII wieku w okres głębokich przemian społecznych. Ustrój rodowy uległ rozkładowi. Na czoło wysunęły się rodziny, które znalazły się na czele wspólnot nowego typu (posiadacze największych stad uzależnili od siebie uboższych współplemieńców) o charakterze militarnym zwanych ordami. One zaś łączyły się w jednostki wyższego rządu – plemiona. Rządzili nimi wodzowie, którym przysługiwał tytuł chagana (chana) i nieograniczona władza nad współplemieńcami. W 1206 roku państwo zorganizował jeden z wodzów plemiennych Temudżyn. Przyjął on tytuł wielkiego chana – Czyngis Chana. Mongołowie zwani później od jednego ze swych plemion Tatarami zaatakowali w 1211 północne Chiny którym narzucili swe zwierzchnictwo, a wcześniej w 1209 roku rozpoczęto podbój Turkiestanu, który także zakończył się zwycięstwem Mongołów. Państwo stworzone przez Temudżyna sięgało od Chin Północnych po Kaukaz i Morze Kaspijskie. Wtedy to też powstała koncepcja uzależnienia od Czyngis-chana wszystkich ludów pochodzenia tureckiego. Zagrożony chan połowiecki zwrócił się o pomoc do ks. halickiego. Zorganizowana przez niego koalicja książąt ruskich, w sprzymierzeniu z Połowcami, poniosła w walce z Mongołami straszna klęskę nad rzeką Kałką w 1223 roku w pobliżu Morza Azowskiego. Przegrana przesądziła o lasach Połowców. Swoje zwycięstwo zawdzięczali Mongołowie nie tyle przewadze liczebnej ile nowej taktyce i organizacji wojska. Było ono podzielone według systemu dziesiętnego, a więc na 10, 100 ,1000 i dziesiątki tysięcy. Każda jednostka miała swego dowódcę, który kierował jej działaniem i był za nią odpowiedzialny. Dawało to przewagę nad bezwładnymi wojskami przeciwnika. Wojsko mongolskie składało się wyłącznie z wyćwiczonej jazdy –poruszało się więc szybko. Odznaczała się ona niesłychana ruchliwością i szybkości dziennego przemarszu – 100 kilometrów. Jednolicie uzbrojona i wyekwipowana jazda dzieliła się na ciężkozbrojną, przeznaczoną do szarży i lekkozbrojnych łuczników Mieli też przewagę pod względem taktycznym. Przed każdą wyprawą wywiad przeprowadzał staranne rozpoznanie przeciwnika. Dowódcy mongolscy w przeciwieństwie do zachodnich nie walczyli w pierwszych szeregach, ale pozostawali na tyłach by stamtąd kierować całą akcją. Najazdy mongolskie budziły grozę, ponieważ dopuszczali się oni niewiarygodnych okrucieństw, mordując nieraz całe wsie i miasta. Czyngis chan przeszedł do tradycji jako ten, który budował piramidy z obciętych głów ludzkich.
Czyngis- chan był nie tylko wielkim zdobywcą lecz też genialnym organizatorem. Zdobytym przez siebie krajom, przyznawał szeroką autonomię w sprawach cywilnych, pozostawiając władzę w rękach miejscowych monarchów. Dla siebie zachował jedynie ogólną kontrolę. Pod wyłączny zarząd Mongołów przeszły jednak wojsko i finanse. Wielka tolerancja w dziedzinie religijnej i narodowościowej. Na pobitych terenach odbudowywali zniszczenia, wspierali miejscowy przemysł i handel. Otaczali opieką naukę i sztukę. Od kiedy stali się panami rozległego państwa, zaprowadzili w nim jednolity system rządów i zapewnili ludom zamieszkującym te ziemie opiekę i pokój. Owa Pax Mongolia przyczyniła się do otwarcia zamkniętych od dawna dróg łączących Wschód z Zachodem.
Czyngis-chan zmarł w 1227 roku, umierając podzielił swoje państwo na 4 części. (Mongolię Zach, Mongolię Wsch, Turkiestan, Step Kipczacki- Połowcy). Jedność państwa została zachowana poprzez wyznaczenie wielkiego (tzw. zwierzchniego) chana. Został nim jego syn Udegaj. Na wschodzie zagarnął resztę północnych Chin, opanował Koreę i zaatakował południowe Chiny. W 1231 roku narzucił zwierzchnictwo Azejberdżanowi, a w 1239 roku Gruzji. Ze stepu Kipczaskego którym władał Batu-chan w 1236 roku zaatakował państwo Bułgarów kamskich, w 1237 roku Ruś Zalewską paląc kolejno Riazań, Kołomnę, Moskwę, Włodzimierz nad Klaźmą, Suzdal i Rostów; w 1238 roku nastąpiła klęska wielkiego księcia włodzimierskiego z Batu-chanem w bitwie nad rzeką Sitą. Na przełomie 1239-1240 Mongołowie ruszyli na zachód – książęta czernihowski i perejasławski próbowali bronić swych ziem, ale na próżno. W 1240 roku został także zniszczony i spalony Kijów. Właściwym celem tej kampanii było zdobycie Węgier, a pośrednio zaatakowanie Polski. W bitwie pod Legnicą w 1241 roku nastąpił pogrom wojsk polskich i śmierć dowodzącego Henryka Pobożnego, ks. śląskiego (Polska jeszcze dwukrotnie w 1259 roku i 1287 roku była obiektem ataku tatarskiego). W końcu 1241 roku zmarł Ugedej i Batu-chan wycofał się z Węgier . Z krajów dotkniętych najazdem w latach 1240-1241 tylko Ruś pozostała pod władzą tatarską. Ażeby utrzymać swą zwierzchność najeźdźcy ustanowili namiestników, zwanych z turecka baskakami. Ich głównym zadaniem było ściąganie daniny z miejscowej ludności. Zgodnie z swą tradycja Tatarzy nie wtrącali się w sprawy wewnętrzne podbitego kraju wymagali jedynie, ażby książęta ruscy uzyskali pisemną zgodę na sprawowanie władzy (jarłyk). Ażeby ułatwić sobie zarząd nad rozbitym krajem na dzielnice, Tatarzy składali na barki wielkiego księcia pełną odpowiedzialność za utrzymanie porządku na Rusi. Stał on się wobec powyższego prawdziwym zwierzchnikiem innych książąt i w razie potrzeby mógł się odwołać do zbrojnej pomocy swych zwierzchników. Pierwszym wielkim księciem został z nominacji tatarskiej Jarosław. Wśród licznych książąt Rusi Zalewskiej wysunął się na czoło jego syn – Aleksander zw. Newskim od swego zwycięstwa nad Szwedami odniesionego nad brzegami tej rzeki w 1240 roku (Jak wiadomo Nowogród nie został podbity przez Mongołów, jednak jego pozycja była zagrożona przez pozycje państwa krzyżackiego oraz Szwedów, którzy w XII wieku podbili Finlandię. W 1240 roku wezwany do Nowogrodu Wielkiego na pomoc Książe zaleski Aleksander rozbił nad Newą wojska szwedzkie, a dwa lata później udało mu się odeprzeć oddziały krzyżackie. W późnym średniowieczu rządzony przez kupców Nowogród Wielki przeżywał okres wspaniałego rozwoju gospodarczego i kulturalnego). Aleksander Newski w 1246 roku otrzymał wielki jarłyk.
Ekspansja mongolska w Azji Zachodniej i rozkład państwa.
Podbicie Anatolii w 1241 roku, Armenii w 1243 roku, Bagdadu w 1258 roku , Mezopotamii w 1259 roku oraz Syrii w 1260 roku.
W 1259 roku doszło do rozbicia ostatecznego państwa Czyngis – chana. Oprócz Wielkiego Chanatu, który obejmował Mongolię, Chiny i Tybet, niezależność polityczną uzyskały chanat kipczacki oraz Złota Orda, chanat turkiestański i chanat perski. Islam w chanatach zachodnich, a buddyzm na wschodzie. Złota Orda utworzona w dorzeczu Wołgi, obejmowała południowo-zachodnią Syberię i sprawująca zwierzchnictwo nad księstwami ruskimi. Już od połowy XIV wieku Złota Orda zaczęła dzielić się na samodzielne chanaty. W dalszych dziejach Polski i Rusi dużą rolę odegrał chanat krymski, obejmujący płw. Krymski i wybrzeża Morza Azowskiego.
Ostatnim władcą mongolskim, który usiłował odbudować imperium Czyngis-chana był Timur Chromy zw. w Europie Tamerlanem (zm. 1405). Podporządkował sobie ogromne obszary od Morza Kaspijskiego i Czarnego po Zatokę Perską. Stolica państwa była Samarkanda. Jego wyprawy budzące grozę w całym świecie nie miały już jego miejsca za jego następców.
VII. ZJEDNOCZENIE ZIEM RUSKICH POD HEGEMONIĄ MOSKWY
Proces zjednoczeniowy.
Różny stopień uzależnienia ziem ruskich przez Tatarów pogłębił ich rozbicie na 3 odrębne grupy. Jedną z nich stanowiła Ruś Zaleska najsilniej powiązana z Mongołami. Przezywała ona jednak głęboki proces rozdrobnienia feudalnego. Władcy ruscy uzyskujący od chanów tatarskich jarłyk (przywilej) na wielkie księstwo obejmowali w posiadanie Włodzimierz nad Klaźmią. Wśród rywali księcia zaleskiego znalazła się i Moskwa. Jej dogodne położenie między Nowogrodem Wielkim a Riazaniem wpływała na zmniejszenie niebezpieczeństwa ze strony obcych najazdów. Księstwo moskiewskie umocnił syn Aleksandra Newskiego, a jego wnuk Jerzy w 1308 roku przeniósł do Moskwy stolicę z Włodzimierza nad Klaźmią. Za rządów Iwana Kality (1325-1340) księstwo to nadal umacniało. Iwan Kalita w 1228 roku otrzymał tytuł wielkoksiążęcy, której od tej pory wiązał się na stałe z księstwem moskiewskim. Wnuk Iwana Kality – Dymitr w 1380 roku pokonał Mongołów nad górnym Donem na tzw. Kulikowy Polu (stąd przydomek Doński). Było to pierwsze wielkie zwycięstwo nad Tatarami, ale nie oznaczało ono całkowitego zrzucenia jarzma tatarskiego ( w 1399 roku wojska litewskie i ruskie zostały podbite przez Tatarów nad Worsklą). Udało się to dopiero w 1480 roku za panowania księcia moskiewskiego Iwana III Wasilewicza (1462-1505), który przestał płacić haracz Złotej Ordzie, która wewnętrznie rozbita nie potrafiła się temu przeciwstawić. Książę ten rozpoczął systematyczny i udany proces jednoczenia ziem ruskich wokół Moskwy. Pierwszym wielkim sukcesem było podporządkowanie sobie Nowogrodu Wielkiego w 1471 roku. Następnie w latach 1492-1522 państwo moskiewskie poszerzyło się o ziemię czernihowską, siewierską, pskowską, Smoleńsk. Upadek Złotej Ordy w 1502 umożliwił władcom moskiewskim w XVI wieku stopniowe opanowanie chanatów nadwołżańskich. W końcu XVI wieku ekspansja Moskwy na wschód doprowadziła do podporządkowania jej zachodniej Syberii. Terytorium państwa moskiewskiego między połową XV wieku a końcem XVI wieku powiększyło się przeszło 12-krotnie i stało się ono największym terytorialnie państwem europejskim.
Moskwa III Rzymem.
Władcy moskiewscy dążyli do podporządkowania sobie Kościoła Ruskiego. Pierwszym krokiem na drodze to realizacji tych zamierzeń był związek małżeński Iwana III z bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego Zofią Paleolog. Jako powinowaty cesarza Iwan III zaczął się bowiem uważać za jego prawego dziedzica, przyjmując herb bizantyński (dwugłowy orzeł) i używając na razie sporadycznie tytułu cara (cesarza). W otoczeniu Iwana III zaczęto tez propagować pogląd o Moskwie jako trzecim Rzymie (drugim w średniowieczu było Bizancjum). Pogląd ten rozwijał i propagował mnich Filoteusz.
Wolni z wolnymi, równi z równymi i zacni z zacnymi. 
Musisz się zalogować aby dodać komentarz.