Westpreussen kreuz; krzyż Prus Zachodnich w Białej Górze

Miejsce wybrano nieprzypadkowo – tuż obok zbiegały się granice trzech państw: Niemiec, Polski i Wolnego Miasta. Samo wzgórze – Biała Góra (nazwa pochodzi od koloru piachu, z którego się składa) to najwyższe wzniesienie w okolicy, widoczne było z daleka, z drugiego brzegu Wisły oraz z jej nurtu (nazwę ponoć nadali flisacy pływający do Gdańska ze zbożem, dla których była dobrym punktem orientacyjnym)

Westpreussenkreuz – krzyż Prus Zachodnich

Biała Góra (Weißenberg) – węzeł wodny Wisła/Nogat – według starych zapisów znajdowała się tutaj karczma i prom Wisły. W czasach, gdy mieszkali tu Prusowie, w pobliżu był zamek Zantir, który później został przejęty przez Zakon Krzyżacki. Pod koniec XIII wieku zakon przeniósł się na północny brzeg Nogatu, gdzie zbudowano Marienburg . Mówi się, że kamienie z Twierdzy Zantir zostały użyte do budowy zamku krzyżackiego w Malborku.

Westpreussenkreuz został uroczyście odsłonięty  w 10 rocznicę plebiscytu 13 lipca 1930 roku pod Białą Górą (Weißenberg) w powiecie sztumskim – tuż obok zbiegały się granice trzech państw: Niemiec, Polski i Wolnego Miasta Gdańska.

11 lipca 1920 odbył się Plebiscyt na Warmii, Mazurach i w Prusach Wschodnich, wyznaczonych w 1919 r. w wersalskim traktacie pokojowym, kończącym I wojnę światową. W plebiscycie ludność zamieszkująca Warmię, Mazury i Powiśle miała zdecydować o przyłączeniu tych ziem do nowo powstałego państwa polskiego lub o pozostawieniu ich w granicach Prus Wschodnich.

Argumentem na rzecz włączenia tego obszaru do Polski było przede wszystkim to, że według danych polskich, 80% (według źródeł niemieckich – tylko 10%) jego ludności posługiwało się w życiu codziennym lokalnym wariantem języka polskiego – a więc, zgodnie z przyjętą w traktacie wersalskim zasadą tworzenia państw narodowych, obszar ten powinien był znaleźć się w Polsce.

Mapa etniczna Prus Wschodnich z 1907 r. sporządzona przez Paula Langhansa (za podstawę wzięto deklarowany język ojczysty)

Wyniki plebiscytu były dla Polski druzgocącą klęską. W okręgu olsztyńskim za Niemcami opowiedziało się 363 209 osób, za Polską – 7 980, w okręgu kwidzyńskim za Niemcami 96 894, za Polską – 7 947.

W obu okręgach za Polską głosowało 3,4% uprawnionych. Najwięcej głosów za Polską padło w powiatach sztumskim (19,07%) i olsztyńskim (13,47%), najmniej zaś w okręgach mazurskich (np. w powiecie Olecko tylko 2 głosy na prawie 30 tys. biorących udział w plebiscycie.

Mapa narodowościowa ziem dotychczasowego zaboru pruskiego, dawnych Prus Książęcych i pruskiej części Górnego Śląska oraz niektórych terenów Dolnego Śląska (tereny nie należące do zaboru pruskiego) na podstawie urzędowego spisu ludności z 1910 r. (w spisie deklarowało się używany język, a nie narodowość)

Na niekorzystny dla Polski wynik złożyło się szereg przyczyn. Po pierwsze strona niemiecka dysponowała olbrzymią przewagą materialną, organizacyjną i propagandową. Wpływ na przebieg kampanii plebiscytowej miała terrorystyczna działalność niemieckich bojówek, a także stronnicza nieraz postawa Komisji Międzysojuszniczej (głównie jej włosko-brytyjskiej części, francuska była nastawiona bardziej propolsko). Poza tym na kartach wyborczych zamiast słowa Niemcy wydrukowane były słowa Prusy Wschodnie. Mazurzy i Warmiacy mieli zatem wybierać między doskonale im znanymi Prusami Wschodnimi a odrodzonym państwem polskim, z którym stracili łączność w 1772 roku.

Kolejną ważną przyczyną był fakt przywiezienia na ten teren przez władze niemieckie około 100 000 osób, przeważnie emigrantów z Zagłębia Ruhry, jako urodzonych na terenie Mazur przed 1905 i mających powyżej 20 lat.

Krzyż Prus Zachodnich (w domyśle – utraconych na rzecz Polski)  

Granica trzech państw: Niemiec, Polski i Wolnego Miasta  Pocztówka Biała Góra Weißenberg

Samo wzgórze – Biała Góra (nazwa pochodzi od koloru piachu, z którego się składa) to najwyższe wzniesienie w okolicy, widoczne było z daleka, z drugiego brzegu Wisły oraz z jej nurtu (nazwę ponoć nadali flisacy pływający do Gdańska ze zbożem, dla których była dobrym punktem orientacyjnym)

Łuk Wisły po lewej stronie i rozgałęziony z niego Nogat. Mały krzyżyk pod napisem „Weißer B.” (środkowy prawy) pokazuje położenie krzyża Prus Zachodnich.

Podstawa krzyża została niegdyś ozdobiona herbami Zakonu Krzyżackiego, Prus Wschodnich i Prus Zachodnich, a także pustym herbem, który był przeznaczony dla Gdańska – gdyby to miasto ponownie stało się stolicą prowincji Prus Zachodnich. Uzupełniał ją napis „Prusy Zachodnie, niepodzielne niemieckie pomorze nadwiślane”. „Westpreussen dem unteilbaren deutschen Weichselland”.

Pomnik prawdopodobnie odwiedził prezydent Republiki Weimarskiej. Paul von Hindenburg goszczący w Sztumie w połowie czerwca 1931 roku oraz feldmarszałek von Mackensen, a także wielu innych wysokich notabli i urzędników.

mieszkańcy Sztumu witają prezydenta Hindenburga na rynku miasta

Kamień ten stanowi granicę między Cesarstwem Niemieckim, Wolnym Państwem Gdańskim i Polską. Można odczytać następujące nazwy: Gdańsk, Neuteich, Tiegenhof i Sopot. W tle krzyż Prus Zachodnich w pobliżu Weißenberg.

Krzyż wysokości 12 metrów posadzony był na solidnym postumencie (zbrojony beton), obłożonym marmurowymi płytami (wykonawcą była śląska Basaltfirma), szczyt wzgórza ścięto tworząc swego rodzaju platformę widokową, ustawiono na niej ławeczki, a u stóp wzgórza wytyczono alejki – do krzyża wchodziło się po schodkach.

U stóp wzgórza ustawiono głaz z wyrytymi nazwami 4 miast z obszaru Wolnego Miasta Gdańska.

Od samego początku idea krzyża była prosta – miał on świadczyć o męczeństwie i udręce narodu niemieckiego, pognębionego traktatem wersalskim (był to okres gwałtownego wzrostu nastrojów nacjonalistycznych w całych Niemczech) stąd m.in. jego nazwa: Krzyż Prus Zachodnich (w domyśle – utraconych na rzecz Polski) podczas gdy sam powiat sztumski w okresie międzywojennym stał się częścią Prus Wschodnich (Ostpreussen)

U stóp krzyża odbywały się więc np. zloty młodzieży nacjonalistycznej itp. manifestacje (patrz „Na tropach Smętka” Wańkowicza). Pomnik prawdopodobnie odwiedził też Hindenburg goszczący w Sztumie w połowie czerwca 1931 roku. W latach 30-tych wydano wiele pocztówek propagandowych z krzyżem, widać na nich np. jak piaszczysta Biała Góra stopniowo porastała trawą i krzewami.

Co stało się z krzyżem? Na pewno został wysadzony w powietrze – myślę, że przez żołnierzy rosyjskich w 1945 roku. Do końca lat 60-tych sama Biała Góra (wzgórze) była reklamowana w polskich przewodnikach turystycznych jako doskonały punkt widokowy na Wisłę i Żuławy rozciagąjące się u jej stóp

W latach 70-tych miejsce zostało obsadzoneą drzewami – dziś praktycznie wzgórze ginie w gęstym lesie… Na szczyt prowadzi dzika ścieżka – można podziwiać resztki cokołu krzyża (zbrojony beton), dookoła, w trawie pełno jeszcze szczątków marmurowych okładzin, rozrzuconych siłą wybuchu – niestety aby zobaczyć Wisłę i okolicę trzeba dziś przejść jeszcze ze 100 metrów nad krawędź wzgórza (zabezpieczoną drucianym płotem).

Kikut o wysokości około 2 metrów niegdyś tak potężnego krzyża. 

Kto dziś wie, że kiedyś stał tutaj, na południowo-zachodnim krańcu Prus Wschodnich? W 1945 r. Rosjanie zniszczyli go w drodze do Berlina.

Plan topograficzny rejonu Białej Góry.

Plan topograficzny rejonu Białej Góry z siatką hydrograficzną z XIII wieku

1. Jar wschodni
2. Jar zachodni
3. Basteja
4. Palisada nr 1
5. Palisada nr 2
6. Palisada nr 3
7. Barbakan
8. Wjazd do członu „A”
9. Kopiec z krzyżem
10. Wał wschodni
11. Wał wschodni nr 2
12. Basteja u podnóża członu „A”
13. Człon „B”- majdan
14. Człon „C”- podgrodzie
15. Człon „D”- gród
16. Polska palisada
17. Wielka Kępa -umocnienia
18. Człon E – zespół katedralny
19. Człon F – miasto Zantyr

 

źródła

• DawnyGdańsk.pl
• Marienburg.pl